Piše: Dušan Stojanović, copywriter u SEOexpert.rs.

Iako je oduvek tu, poznajemo je relativno kratko. Iako je bogata, o njoj znamo premalo. Reč je o jednoj od najstarijih civilizacija u Evropi. Njeno otkriće bilo je događaj od svetskog značaja, a upoznavanje sa njom novi način da se zapitamo ko smo, odakle dolazimo i kuda bi valjalo da se uputimo.

Pokušaćemo da u deset tačaka dočaramo priču o Lepenskom Viru, njegovim stanovnicima kromanjoncima, pećinskim ljudima koji su izašli na vode Dunava, na njegove rukavce i terase onda kada je klima postala osetno toplija i reka definisala svoj tok, pre oko 9 hiljada godina. Upoznaćemo se sa njihovom religioznošću, umetnošću, svakodnevnim životom i običajima sahranjivanja koji su pomalo bizarni, ali sasvim logični u datoj perspektivi.

#1 Otkriće nove civilizacije

Sasvim zapanjujuće danas zvuči činjenica da sve do 1965. godine niko na svetu nije znao za postojanje civilizacije Lepenskog Vira. Najzaslužniji za njeno otkriće je najpoznatiji srpski i jugoslovenski arheolog,  profesor, akademik i pisac, dr Dragoslav Srejović.

Tokom iskopavanja između 1965. i 1970. godine otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 stambenih i sakralnih objekata. Kultura Lepenskog Vira rasprostire se duž Đerdapa na sledećim lokalitetima: Lepenski Vir, Vlasac, Razvrata, Ikoana, Hjadučka vodenica, Alibeg, Padina. Ova kultura zahvatala je i oblast Transilvanije (današnja Rumunija) pa se tri lokaliteta nalaze iza „Gvozdenih vrata“. U pitanju su: Ostrovul Bokolui, Skela Klodovei i Ostrovul Korbului.

1965. počelo je iskopavanje malog naselja iz epohe mlađeg kamenog doba. Dve godine kasnije pronađene su čuvene mezolitske skulpture što je postao događaj od svetskog značaja. Godine 1971. završena su iskopavanja, a nalazište je izmešteno trideset metara naviše zbog izgradnje hidroelektrane kako ne bi bilo potopljeno. Ovo izmeštanje, od strane stručnjaka, smatra se pravim arheološkim genocidom koji se nije smeo dopustiti.

#2 Kultura od svetskog značaja

Činjenica je da je do 1965. velom tajne bila prekrivena jedna od najzačajnijih civilizacija na evropskom, pa i svetskom tlu. Otkrivena je na prostoru današnje Srbije, srednjeg i donjeg Podunavlja, u središtu Đerdapa. Kako je ovo područje bilo dobro povezano sa oblastima srednje i jugoistočne Erope Lepenski Vir je deo praistorije čitavog ovog dela sveta. Već u šestom milenijumu pre nove ere ovde se nalazilo trajno naselje lovaca i sakupljača hrane, verski i umetnički centar od ogromnog značaja za sagledavanje ljudske vrste, kulture i civilizacije.

Gledano sa strane umetnosti i religije ova kultura pripada paleolitskoj epohi. Tragovi ekonomike ukazuju na period mezolitske kulture. Rekonstrukcijom naselja dolazi se do zaključka da ona pripadaju mlađoj, neolitskoj kulturi.

Kulturu Lepenskog Vira stvorili su potomci evropske populacije iz kamenog doba, antropološkog tipa Brno-psedmost. To su bili visoki ljudi, širokog lica i robusne građe. Smatra se da su ovi ljudi živeli u pećinama na Đerdapu od 20.000-e godine pre nove ere i da su iz njih izašli tek kad je klima postala osetno toplija, oko 7000-e godine.

Ovu kulturu karakteriše izolovanost i mali prostor obradivih površina, te dominantna upućenost na vodu Dunava. Smatra se da je najstarije naselje nastanjivalo svega nekoliko porodica i da su zbog teških uslova za život u tom društvu vladali strogo ravnopravni odnosi solidarnosti i zajedničkog rada koji je odbacivao svaki autoritet pojedinca. Uvećanje broja stanovnika uzrokovalo je nastanak uređenja i stvaranje civilizacije Lepenskog Vira jer je to bio jedini način za opstanak u situaciji ograničenih prirodnih resursa.

#3 Faze, početak i kraj civilizacije Lepenskog Vira

Civilizacija Lepenskog Vira deli se u nekoliko faza.

• Proto Lepenski Vir (pripada ranom mezolitu)
• Lepenski Vir I (pripada poznom mezolitu)
• Lepenski Vir II (pripada poznom mezolitu, takođe)
• Lepenski Vir III, a i b (pripada starijem neolitu)

U prve tri faze zajednice su bile lovačko sakupljačke. U četrtoj fazi javlja se zemljoradnja i stočarstvo (između 5300. i 4500. godine). Ta 5300. godina je godina neolitske revolucije, početka boreala, faze kada nivo vode opada, reke ustaljuju svoje tokove i stvara se sloj crnice. U ovoj fazi stanovnici kulture Lepenskog Vira počeli su pripitomljavati životinje iz toplih šuma srednje Evrope i baviti se stočarstvom i zemljoradnjom. Ova faza pripada kulturi Starčeva. Oko 4500. godine kultura Lepenskog Vira se privodi kraju kada stanovništvo napušta prvobitna staništa i odlazi u potragu za novim i većim obradivim površinama.

#4 Žrtvovanje životinja

Ljudi Lepenskog Vira imali su običaj da pored pokojnika postave lobanju govečeta, lobanju srne i rogove jelena. Veza imeđu pokojnika i jelena uspostavljena je usled činjenice da jeleni krstare šumama oko Lepenskog Vira pa se tako smatraju čuvarima pokojnika koji su se odnosili na svoje posede i izlagali po drveću. Sami rogovi simbol su ponovnog rađanja, neraskidive veze između života i smrti, vaskrsavanja, besmrtnosti i obnavljanja svega u prirodi. U nekim slučajevima pronađen je uz pokojnika i sahranjeni pas kao njegov verni pratilac i na drugom svetu.

#5 Građenje stanova

Stanovništvo koje je naselilo oblasti oko Dunava bilo je naviknuto na pećinska životna staništa pa se to odrazilo i na gradnju novih stambenih objekata. Sva staništa imala su osnovu u obliku kruga ili zarubljenog trougla sa krovnom konstrukcijom koja je nalegala direktno na osnovu. To pokazuje da su ta životna staništa bila šatorskog izgleda što je posledica rekonstrukcije pećinskog životnog prostora.

Svi delovi enterijera kao što su kameni stolovi, ognjište i skulpture sliveni su u čvrstu masu crvenog krečnjaka od kojeg je izrađen pod. Ognjište se nalazi na preseku simetrala trougla koji je osnova kuće, pa možemo govoriti i o strogom matematičkom principu gradnje koji ima i snažan simbolički potencijal.

U građenju stanova stanovnika civilizacije Lepenskog Vira primećujemo uvek isti šablon koji se smatra kosmogonijskim principom. Naime, učestala je jedna slika do koje se uporno drži u svim objektima. U pravcu istok–zapad postavljaju se ognjište, kamen žrtvenik i nefigurativne skulpture, a u pravcu sever-jug postavljaju se pokojnici i obrađeni obluci. Ovaj raspored odraz je podele sveta u kosmogoniji.

Ognjištu se daje centralno mesto, ono ima pravougaonu konstrukciju okruženu „stolovima“ i sama činjenica da se nalazi na istoku sugeriše na vezu između vatre domaćeg ognjišta i sunca kao i na, možda nesvesni, uvid u kretanje Zemlje oko Sunca. Na to upućuje i loptasti oblutak koji je postavljen u podu na sred prostorije koji je možda predstavljao solarni simbol.

#6 Religija stanovnika Lepenskog Vira

Religijska verovanja stanovnika ove drevne civilizacije skrivena su u njihovoj arhitekturi i umetnosti, kao i u obredima, pa se iz njih moraju i rekonstruisati. Ipak, mora se reći da su u pitanju mahom nepoznati oblici religioznosti u koje se ne može steći konačni uvid. Na osnovu istraživanja i poznavanja drugih drevnih civilizacija došlo se do zaključka da je u civilizaciji Lepenskog Vira izuzetno bitan bio kult ognjišta i vatre, zatim kult predaka i, veoma verovatno, kult Sunca.

Dragoslav Srejović protumačio je smisao postavljanja oblutka u konstrukciju kuće kao simbolično unošenje dva osnovna elementa prirode u dom: kamena i vode, preko oblutka koji je kamen oblikovan dejstvom vode. Osim usmerenosti na Sunce, stanovnici Lepenskog Vira bili su upućeni pre svega na vodu Dunava i na stenovite, kamene obale oko njega, pa su tako i te elemente smatrali svetima.

Za stanovnike Lepenskog Vira zapad je strana smrti, a ukrasi koji pokrivaju donje delove žrtvenika skriveni su iz razloga što se odnose na nešto što leži ispod tla, na svet mrtvih i ponoćno sunce koje obasjava njihov svet. Veza sa tim svetom ostvaruje se kroz trouglaste ukrasne konstrukcije  koje se raspoređuju uz ognjište. Veruje se da je svaki trougao predstavljao zamenu za jednog pretka i jedan grob. Trougao je i šematizovana predstava kuće pa može upućivati i na izgled boravišta mrtvih.

#7 Umetnost Lepenskog Vira

Kada govorimo o umetničkom stvaranju stanovnika civilizacije sa Đerdapa, onda, pre svega, govorimo o umetnosti obrađivanja oblutaka, dakle o skulpturalnom stvaralaštvu.

Skulptura Lepenskog Vira nastaje oko 5400. godine p.n.e. Te skulpture su sastavni i neizostavni delovi kuća, svetilišta, ognjišta i izrađene su od oblutaka. Stanovnici Lepenskog Vira verovali su u veliku magijsku i religijsku moć oblutaka koja svoj pandan ima u veri drevnih Kineza i Egipćana u moći skrivene u kamenu.

Oblutak je za Lepence bio fetiš, totem, magijski pupak sveta. Interesantno, nije svaki oblutak imao takav status, već samo oni sa posebnih mesta i naročite građe. Bili su to obluci od krupnozrnog peščara, žućkaste boje i  veliki površinom, koji se nisu mogli naći kraj obale reke, već u planinskom delu, na izvoru Boljetinske reke.

Oblutak se pretvarao u skulpturu tehnikom iskucavanja i klesanjem u plitkom reljefu, poput dvroreza. U svetilištu su ugrađivana po dva obrađena oblutka, skulptura i žrtvenik. Stilski, skulpture se dele u tri grupe: 1) naturalističke, u kojima dominira figura, 2) formalističke, apstraktne forme, arabeske i 3) anikonične forme, neobrađeni oblutak koji svojim prirodnim oblikom već podseća na neki objekat. Ugrađuju se u pod, najčešće odmah ispod žrtvenika kao najsvetijeg dela kuće.

Sve ove skulpture su izvorne i originalne. Po Dragoslavu Srejoviću, umetnici iz Lepenskog Vira su prvi u istoriji prikazali ljudsku glavu u prirodnoj ili natprirodnoj veličini, i to u tvrdom materijalu. Njihova dela su najstarije monumentalne skulpture od kamena, slične onim koje će nastati mnogo kasnije u civilizacijama Mesopotamije i Egipta.

Na skulpturama se prikazuje celo ljudsko telo ali je samo glava stilizovana. Veruje se da te skulpture predstavljaju ribolika božanstva, onako kako ih je zamišljao prastanovnik ovog prostora usled svoje egzistencijalne usmerenosti na ribolov. Dominiraju krupne oči kao kod ribe na koju su stanovnici bili najupućeniji u ishrani, zatim obrve i velika usta. Akcentovanje pojedinih crta lica uspostavlja vezu između naturalističkog i ekspresionističkog stila. Od životinja, na skulpturama se mogu sresti ribe i jeleni.

#8 Naselja i alati

Civilizacija Lepenskog Vira gradila je svoja naselja na dunavskim terasama, u radijusu od deset kilometara. Dok su sami stambeno objekti u obliku kružnog isečka, elipse ili trougla zaobljenih uglova, naselja su u obliku potkovice. Orijentisana su ka reci i podeljena u dva krila a u sredini se nalazi trg. Jedno krilo je usmereno uz, a drugo niz vodu. Prostor između njih ispresecan je stazama i rampama. Naselja su mogla biti stalnog i sezonskog karaktera.

Svoje alate i oružje stanovnici Lepenskog Vira pravili su od kamena i rogova jelena, kasnije i od sileksa, kvarca i silikatne stene. Pronađeno je puno iveraka, strugača i strugalica, rezača, ubvadača, svrdla. Napomenimo da ova civilizacije svoje oružje razvijala je za lov, a ne za rat.

#9 Sahranjivanje

Sasvim neobične za savremene pojmove stanovnici Lepenskog Vira imali su svoje rituale prilikom sahranjivanja koji izazivaju čuđenje i nevericu posmatrani iz današnje perspektive.

Mrtvi su sahranjivani u okviru naselja, ali sve u vezi obreda odnosi se samo na značajnije članove zajednice, dok za one manje značajne ne postoje podaci i otvoreno je pitanje šta se sa njima dešavalo nakon smrti. Rituali sahranjivanja bili su složeni.

Najčešći oblik je bila inhumacija i trajala je tokom celog postojanja kulture. Pokojnici su polagani u ležećem položaju, sa rukama na trbuhu, u plitka udubljenja, retko od kamena. Nekada su polagani i u sedećem položaju a u nekim fazama i u embrionalnom. Ti grobovi su bili orijentisani u zavisnosti od položanja staništa. U starijoj etapi pokojnici su se inhumirali na otvorenom, oko staništa, a u mlađoj oko ognjišta. U svetilištima se pokojnikovo telo nalazi izmeđi žrtvenika i skulpture.

Drugi oblik je ekskarnacija. To je vid sekundarnog, a ponekad i parcijalnog sahranjivanja. Tela su izlagana na drveću, u šumi, da bih ih ptice i insekti što pre oglodali, i tek nakon određenog vremena kosturi su prenošeni u svetilišta. U slučaju parcijalnog sahranjivanja, u grob su polagani lobanja i donja vilica, tek kasnije i duge kosti. Neke lobanje pronađene su u kovčezima od krečnjačkih ploča. Uz pokojnike nije često išao nakit. Nekada su sahranjivani sa alatkama od roga, kostiju ili zuba divljih svinja, lobanjama jelena, divljeg govečeta. Telima i lobanjama žena i dece nije pridavan značaj pa se one nisu sahranjivale. Isključeno je da su pokojnici sahranjivani izvan naselja jer zemlje oko naselja Lepenskog Vira jednostavno nije ni bilo a veruje se da tela nisu bacana ni u reku.

Parcijalno sahranjivanje karakteristično je za pripadnike svih sakupljačkih zajednica. Iako se lobanja kao predmet kom se pridaje posebna pažnja javlja u još nekim kulturama mlađeg paleolita, tek u Lepenskom Viru se njoj pridaje religiozni karakter. Ovakav tretman lobanje karakterističan je i za keltsku religiju.

#10 Rekonstrukcija u cilju jačanja turističkog potencijala

Možda je i suvišno reći da turistički potencijal lokaliteta Lepenskog Vira nije do kraja iskorišćen. Poslednjih godina u toku je projekat kojim se ovaj lokalitet želi predstaviti svetu onako kako zaslužuje.

Oko nalazišta je podignuta zaštitna konstrukcija sa leksan pločama. Salonit ploče i drvene grede uklonjene su nakon pedeset godina. Novom zaštitnom konstrukcijom otvara se pogled na stenu Treskavac, na levoj, rumunskoj obali Dunava, ka kojoj je i izvorno naselje bilo orijentisano i koja je imala kultni značaj za čitavu kulturu. Cela građevina prati padinu ka Dunavu.

Cilj je i da se podovi očiste od lesne prašine kako bi se došlo do crvene, kamene drobine od koje su bili načinjeni podovi. Krajnji cilj projekta je da se izgradi turistički centar, istraživačke stanice, etno naselje i pristanište i da Lepenski Vir dobija onakav arheološki i turistički značaj kakav i zaslužuje.