Carigradski drum – drevni balkanski koridor ka današenjm Istanbulu

Mnogo pre nego što se počelo sa izgradnjom Koridora 10 i pre nego što je nastala ideja za plovni kanal Dunav-Morava-Vardar-Egejsko more prostor Balkana i posebno Srbije bili su oblast kojom su se kretale važne saobraćajnice.

Detalj sa druma, slika levo, autor Meta Petrov, nalazi se u Hotelu Balkan u Dimitrovgradu. Krstaška vojska Carigradskim putem prolazi pored današnjeg Dimitrovgrada (nekadšnji Caribrod, antički Translitus, sto slobodno prevedeno znači na carskom putu, odnosno bukvalno na kamenom putu). Turski naziv za Caribrod je Tekvibunari

Rimski Via Militaris i turski „Carigradski drum“ predstavljali su uređenu i nezaobilaznu saobraćajnicu koja je povezivala jugoistočnu Evropu sa glavnim gradom Istočnog Rimskog carstva čija su se imena smenjivala od Konstantinopolja, zatim Carigrada, tj. današnjeg Istanbula.

Nakon više milenijuma taj put i dalje stoji na svom mestu, manje kao važna saobraćajnica, a više kao staza kojom možemo pratiti prohujala vremena burne balkanske istorije.

Rimski vojnički put Via Militaris

Kako putevi prate logične prirodne smernice možemo pretpostaviti da su i preantički putevi vodili linijom dolina i klisura srpskih reka, ali tek sa Rimljanima Vojnički put (Via Militaris) postao je saobraćajnica. Bar što se tiče prava, kanalizacije i puteva Rim je bio uređena država koja je iscrtavala razgranatu mrežu puteva na svim novoosvojenim teritorijama kako bi svojim trupama omogućila efikasno kretanje do dalekih periferija velikog carstva.

Tako je nastao i ovaj put kroz Srbiju. Možemo samo zamišljti kakve bi nam sve vojske i karavane prikazala kamera koja bi mogla snimiti prošlost ove saobraćajnice.

Međutim, i bez nje istorijski zapisi i spomenici, nalazišta na koja se i danas nailazi dok se vrše iskopavanja za modernije drumove i priče iz naroda o skrivenom blagu i mitskim događajima otvaraju nam vidik da sagledamo značaj i živopisnost Carigradskog druma. Ovim drumom hodali su putni i hodočasnici, trgovci i vojske, kuriri i poštari, strana i domaća politička izaslanstva, trgovci robljem i sakupljači hrišćanske dece. Za prevoz su koristili konje i volove, neretko i mule i magarce, pa čak i kamile.

Tehničke karakteristike Carigradskog druma

Antički Via Militaris postao je kasnije poznat kao „carigradski drum“ ali takođe i kao „moravski put“, „carski put“, „velika džada“ i „drum do Stambola“. Sagrađen je 33. godine posle Hrista sa namerom da spoji Singidunum i Vizant krećući se dolinom Morave (Margusa), vodeći preko Niša i Sofije (tadašnje Serdike) do Male Azije.

Put je bio širok devet koraka (što je oko 6 metara), reke je savladavao kamenim mostovima, a na određenim rastojanjima imao je miljokaze. Bio je popločan višeugaonim kamenim pločama preko kojih je bio posut sitan pesak i šljunak. Na po jedan dan hoda, duž puta, bile su raspoređene stanice za promenu konja (mutatio) i prenoćišta (mansio).

Iako je reč o najprirodnijoj putanji kojom se preko Srbije stiže do Male Azije, za vreme Vizantije i srpske srednjovekovne države Via Militaris bio je zapostavljen. U periodu nakon propasti Rimskog carstva pa sve do dolaska Turaka na Balkan vojska i trgovački karavani koristili su alternativni put koji je vodio preko Banje Kutine, Radikine Bare, Koprivnice, Jagličja, Zmijinih livada, itd. I ovaj put je, kao i Via Militaris, izlazio kod Bele Palanke (Remesiana).

Naime, kako je Carigradski drum bio predviđen za rimsku vojsku koja je bila nedodiriva za razbojnike, drum nije bi oobezbeđen protiv njih. Alternativni put koristio je zavučenije oblasti koje je teže bilo napasti. Za to vreme, veći vojni odredi i obezbeđeni trgovački karavani i dalje su se kretali logičnijom trasom Carigradskog druma.

Svojim dolaskom na Balkan Turci su uvideli potencijal Carigradskog druma i obilato ga koristili. U nekim zapisima navodi se da je veliki problem na putovanjima ovim drumom predstavljalo blato u kojem su se teretna kola često zaglibljivala. Takođe, tokom tih putovanja vrebala je i velika opasnost od hajduka koji su u očima osvajača predstavljali klasične drumske razbojnike.

Šta je to derbendžijski status

Neka sela koja su bila pokraj puta imala su derbendžijski status što je podrazumevalo obavezu da održavaju i čuvaju drum. Osim tih sela, derbendi, postojala su i mala utvrđenja (palanke) a u većim mestima kao što je Niš i karavansaraji gde se moglo odsedati. Put od Beograda do Niša trajao je 40 sati ne računajući noćenja i pauze. Stoga je bilo neophodno da postoji razrađen sistem za predah i relaksaciju u kome su bitan faktor bile i mehane kojih je bilo na po pola dana hoda. U nekim selima mogli su se menjati konji, u drugima obavljati trgovina i tako dalje.

Poseban problem za održavanje Carigradskog druma predstavljale su šume. Njihovo širenje sprečavalo je angažovano seosko stanovništvo i vojni majstori i radnici tokom prolazaka vojske. S obzirom na molitve koje su obavljali pet puta dnevno i tokom putovanja, Turci su pokraj puta na kraćim rastojanjima gradili česme i, gde je bilo moguće, kopali bunare zarad umivanja.

Carigradski drum danas

Staru rimsku trasu vojničkog puta Turci su obnovili tek polovinom 19-og veka. tačnije, učinio je to Mithad-paša koji je put utvrdio i jakim karaulama. Kao takva, ova trasa je korišćena i u dvadesetom veku, a izgradnjom „Nišavske magistrale“ deo te trase prošao je kroz Sićevačku klisuru.

Izgradnjom železnice u Srbiji 1884. godine značajno je umanjena važnost Carigradskog druma, a on pada u dodatnu zaborav puštanjem savremenog autoputa. Delovi starog Carigradskog druma i dalje se mogu videti nedaleko od modernih saobraćajnica gde uglavnom služe za kretanje kola na vuču i meštana, urasli u šumu i šiblje, sa po kojim temeljom sa strane gde je nekada bila mehana, prodavnica ili konjušarnica.

Skorašnji radovi na izgradnji Koridora 10 otkrili su nekoliko značajnih antičkih i tračanskih spomenika na relaciji između Bele Palanke, Pirota i Dimitrovgrada čija je istorija vezana za Carigradski drum. Takođe, ovaj kraj je poznat među tragačima za blagom. Tvrdi se kako su Turci pri povlačenju zakopavali teške tovare sa blagom na granici Srbije verujući da će se vratiti po njega. Mape se kupuju preko sivih kanala iz Turske, a da li je neko bio srećne ruke ili je sve samo legenda ostaje pod velom tajne jer se čitave potrage odvijaju daleko od očiju javnosti. Kako bilo, i priče o zakopanom blagu, Pop Martinu, kao i narodne legende o neimarima mostova i događajima u lokalnim svratištima, samo su još jedan dokaz o burnoj istoriji koja se odvijala kraj čuvenog puta za Stambol.

O Carigradskom drumu pisali su Bertrandor de la Brokijer u 15-om i Evlija Čelebija u 17-om veku. U poslednje vreme jako je popularna istoimena knjiga Bratislava Petrovića Brace o kojoj smo pisali ovde.