Vizantija je najduže bivstvujućia imperija sveta. Začetnica je savremenog finansijski sistema, diplomatije, međunarodne trgovine, moderne pravne države. Prvi sistemi modernog školstva nastali su u Vizantiji. Prvi Univerzitet se pojavio u V veku na njenoj teritoriji.
Sa privredom teškom oko sto tona zlata ubedljivo je dominirala nad Starim kontinentom. Tadašnje državice Evrope jedva su imale proizvodnju u vrednosti najviše dve tone zlata.
Vizantija je postojala 1123 godine. Poređenja radi, Rim je pao za osam vekova nakon osvajanja, Osmansko carstvo se raspalo posle pet vekova, najduža kineska dinastija Cin je vladala jedva 300 godinao, ruska imperija je istrajala dva veka, britanska 150, a austro ugarska jedva 100 godina. Pogledajte mapu i zaključite gde se nalazi najbolji geografski položaj na svetu.
Remek dela vizantijskog građevinarstva i arheologije su i dan danas izazov ne samo za struku već su i dalje obavijena najiskrenijim osećanjima divljenja. Podsetimo vas na grandioznu Aja Sofiju i njenu unuverzumsku vrednost.
U ovoj priči iznećemo neke znamenitosti vizantijske književnosti, umetnosti i muzike.
Vizantijska književnost
Vizantijska pisana reč razvila se pretežno pod uticajem antičkog helenskog nasleđa, ali njene pojedine forme pokazuju velike međusobne razlike. Profana književnost naročito je negovala istorijsku prozu (sa velikom neplodnom pauzom u VII i VIII veku), baveći se bilo savremenom istorijom po ugledu na odgovarajuća dela antičke pragmatičke istoriografije (istoričari) ili obrađujući čitavu „svetsku“ istoriju gomilanjem pojedinačno datiranih vesti u popularnom duhu (hroničari).
Na ovim delima zasniva se ne samo opšta rekonstrukcija vizantijske istorije, nego u velikoj meri i susednih, naročito slovenskih zemalja. Svetovna poezija, negovana u antičkoj formi, iako u novoj metrici, manje je značajna, a ispoljava se naročito u istorijskoj epici, stihovanom romanu i epigramima (najplodniji i najpopularniji pisac je Teodor Prodrom, XII vek). Vizantijska učena proza sadrži veoma malo pravih filozofskih dela (Mihailo Psel, XII vek, i Georgije Gemist-Pliton, XV vek), zbog toga što je teološka misao u najvećoj meri apsorbovala izrazitu sklonost Vizantinaca prema intelektualnoj spekulaciji.
S druge strane, veliki deo proze čine sastavi izvanredno plodne retorike i epistolografije, koja sa više ili manje uspeha pokušava da sledi antičke uzore, ali za stvarno očuvanje antičkog nasleđa naročito su značajni pisci koje svrstavamo u grupu takozvanih polihistora i enciklopedista. Njihova dela su rezultat velike erudicije, a cilj im je sistematizovanje postojećih znanja, što je u većini naučnih disciplina podrazumevalo znanje nasleđeno iz antičkih pisaca, često izloženo u vidu traktata posvećenog jednoj tematskoj celini. Ovakva vrsta pisanja naročito je i organizovano negovana na dvoru Konstantina VII Porfirogenita (913-959).
Hrišćanska književnost
Hrišćanska književnost u užem smislu dala je možda najbolja dela u crkvenom pesništvu, čisto vizantijskoj tvorevini, koje je u potpunosti pesništvo ritma i akcenta, razvijeno prevazilaženjem antičkih jezičkih i književnih uzora (najveći pesnik je Roman Melod, VI vek, pisac himni, zatim Jovan Damaskin, VIII vek, dok od IX veka počinje lagano opadanje). Veoma značajna je i teološka književnost zbog dominantnog mesta teologije u misaonom svetu Vizantinaca (Atanasije Aleksandrijski, „naučnici“: Jovan Zlatousti, Kirilo Aleksandrijski, Maksim Ispovednik, Jovan Damaskin, Fotije; „mističari“: Jovan Lestvičnik, Simeon Novi Teolog i drugi).
[php snippet=2]Prelaz između istorijske i religiozne književnosti čine hagiografije koje se često smatraju, u književnom pogledu, najboljom hrišćanskom prozom. Svi ovi književni rodovi su, u većoj ili manjoj meri, snažno uticali na srpsku srednjovekovnu književnost. Odvojena od „učenih“ spisateljskih formi živela je, uglavnom počev tek od XI veka, grčka narodna književnost na govornom jeziku (ljubavna, crkvena, legendarno-epska, alegorijska poezija, poetski roman i td.), koja često prerađuje orijentalne motive.
Muzej Vizantijske kulture u Solunu možda je najbolji izložbeni prostor u kojem možete doživeti ovu imperiju.
Umetnost Vizantije
Umetnost Vizantijskog carstva obuhvata period od kraja IV do sredine XV veka. Uticaj joj daleko prelazi državne granice i prostire se na područja Mediterana i većine slovenskih država.
Mada ima očuvanih umetničkih dela i profanog karaktera, smatra se da je pretežno služila za potrebe crkve i verskog kulta. Od najranijih kulturnih zdanja česte su bazilike, koje u VI veku dobijaju i kupolu; najlepša građevina tog tipa je crkva Svete Sofije u Carigradu iz prve polovine VI veka, čuvena zbog ogromnih dimenzija, originalnih arhitektonskih rešenja i bogatstva unutrašnjih ukrasa.
Mozaici VI veka, koje najbolje reprezentuju dekoracije u solunskoj rotondi Svetog Đorđa i ravenskim crkvama Sveti Vital i Sveti Apolinar Nuovo, imaju helenistička obeležja, ali se zapažaju i istočnjački elementi. U raskošno ukrašenim rukopisima justinijanske epohe živ je duh antike, a to se zapaža i na delima u slonovoj kosti: konzularni diptisi, Maksimilijanova stolica iz Ravene. Iza stagnacije u VII veku izazvane ratovima, tokom VIII i IX veka pod ikonoklastima se neguje umetnost svetovnog sadržaja s helenističkom i istočnjačkom dekorativnom ornamentikom.
Pun procvat pada u vreme makedonske i komninske dinastije između X i XII veka, kad se formira tip crkvene građevine upisanog krsta s kupolom; on se kasnije nije menjao, nego samo usavršavao. Zidno slikarstvo tokom X, XI i XII veka, kad se iknografks rešenja ustaljuju, pretežno karakterišu puna spiritualizacija, monumentalni oblici i prevlast linije: Nea Moni na Hiosu XI vek, Sveta Sofija u Kijevu sredina XI veka, Nerezi kod Skoplja 1164.
Tada nastaju i tipične vizantijske ikone sa strogim i produhovljenim likovima (Bogorodica Vladimirska XII vek.). Minijaturno slikarstvo dostiže vrhunac i brojem ukrašenih rukopisa i umetničkim kvalitetima: Menologij Vasilija II, Homilije JakovaKokinovafosa XII vek. Period vladavine Makedonaca i Komnina predstavlja i zlatno doba primenjene umetnosti: dela u slonovači (bogato ukrašeni kovčežići), emajlu (Pala d,Oro iz Svetog Marka u Veneciji), tkanine (tzv.plašt Karla Velikog iz Meca) ostaju neprevaziđena u kasnijim vremenima.
Ugled vizantijske umetnosti toga doba ogleda se u ekspanzivnosti njenog uticaja, npr. na Siciliju, Veneciju, Srbiju, Bugarsku, Rusiju. Dok centralne oblasti kulture doživljavaju krizu u XIII veku zbog krstaških osvajanja, umetnička aktivnost cveta na periferiji vizantijske umetničke sfere, posebno u Srbiji; veliki ansambli monumentalnih fresaka u Mileševi, Bojani, Sopoćanima, plemenitih formi i istaknute svetovnosti, spadaju u najveća dostignuća evropske umetnosti toga doba.
Krajem XIII veka nastaje i traje do pada Carigrada poslednji preporod vizantijske umetnosti pod Paleolozima, koji počiva na obnovi helenističkih tradicija. U zidno slikrstvo i ikonopis uvode se nove teme, često komplikovanog teološkog sadržaja, živopisni detalji, a u stilskom pogledu perovlađuje akademska forma. U poslednjoj deceniji pre propasti Vizantije, glavni umetnički centri bili su Mistra na Peloponezu i moravska Srbija. Gotovo tri veka po padu Carigrada, umetnički oblici isčezlog carstva negovani su u plodnim slikarskim radionicama na grčkim ostrvima, u Veneciji, Srbiji, Bugarskoj, Rusiji, i svedočili su o žilavosti i snazi vizantijskih umetničkih tradicija.
Muzika Vizantije
U vizantijskoj muzici grčko-rimske tradicije sjedinile su se sa orijentalnim, posebno sa jevrejskim i sirijskim uticajima. Postoje neumski zapisi crkvenih melodija. Psalomodija se zasnivala na mirnom, jednoličnom čitanju crkvenog teksta, koje je u sredini fraze dobijalo glasovnu i intonativnu poentu, da bi potom nastali smirenje i pad. Razvijenije melodije obuhvatale su 2-3 tona na jedan slog, a bilo je i napeva potencirane emocionalnosti ukrašenih bogatom melizmatikom. Ison, vrsta višeglasja, podrazumevao je razvijanje melodije nad držanim tonom na jednom vokalu. U svečanom ceremonijalu korišćeni su horovi podeljeni u dve grupe koji su imali dva domestika (učitelja pojanja, dirigenta).
U Sv. Sofiji u Carigradu u doba cara Justinijana koji je, čini se, bio i kompozitor, i čijom se zaslugom muziciralo na dvoru, u pozorištu, cirkusu, i vojsci, učestvovalo je u bogosluženju 555 lica, među kojima je bilo 111 horskih pevača i 25 solista. Raskoši duhovne muzike pridoneo je u dobu Iraklija još veći broj muzičara. Po antičkim uzorima čuvane su osnovne konture prvobitnog napeva-irmosa. Himne, koje predstavljaju osnov vizantijskog bogosluženja, imaju različite nazive, shodno osobenostima teksta i melodike. Tropari-himnički umeci u stihove psalama, vremenom postaju samostalni (tropar Jedinorodni sine je verovatno Justinijanov). Stihire su tropari u kojima se slave određeni svetitelj ili praznik. Zlatno doba himngrafije VI i VII veka započelo je za carigradskog patrijarha Sergija, autora himne u znak zahvalnosti Bogorodici za spas Carigrada od Persijanaca.
Kondake, odnosno vrste himni od više strofa udešene prema prvoj, irmosu, a međusobno povezane akrostihom, komponovao je Roman Melod (Slatkopevac), Jevrejin iz Sirije. Ikonoklasti su zaustavili razvoj himničkih napeva. U VII i VIII veku obrazovani su kanoni, himne po kanonskom crkvenom tekstu, koje čine 9 strofičnih oda određenih prema irmosu. Komponovali su ih Andreja Kritski (čuveni Veliki kanon), Kozma Jerusalimski i Jovan Damaskin, autor poznatog Zlatnog kanona, koji je živeo u Damasku i u manastiru Svetog Save blizu Mrtvog mora.
On je izvršio redakciju i dopunu Osmoglasnika, zbirke vizantijskih liturgijskih napeva poređanih na osnovu osam glasova, koji su ponavljani tokom crkvene godine u ciklusu od po osam nedelja. Centar himnografije u IX veku bio je u manastiru Studionu u Carigradu. Virtuozno pevanje himni dobilo je takvu raskoš da su se javili pobornici čistote religijskog kulta, protivnici unošenja svetovnih pesama u bogosluženje. Melodije ovog stila zapisivane su neovizantijskom ili kukuzeljevom notacijom čiji je tvorac Jovan Kukuzelj (druga polovina XIV veka), kompozitor crkvenih pesama.
Pored narodnog melosa, svetovnu muziku su činile aklamacije upućene caru prilikom dolaska na hipodrom, gde su se pripređivale i svečanosti za uveseljavanje masa u kojima su učestvovali solisti i hor. Horovi frakcija zelenih i plavih praćeni su orguljama. Vizantijski intelektualci su uživali u horskim pesmama na antičkim tradicijama, uz pratnju orgulja. Muzika na dvoru veličala je vladara. Svečani ceremonijal je obavljan uz velike ansamble (solisti, hor i orkestar). U doba Konstantina Porfirogenita postojalo je antifono pevanje uz pratnju triju orgulja: zlatne su pratile ceremonijal oko vladarke, a dvoje srebrnih orgulja izvođenje aklamacija koje je pevao hor iz dveju niša iza zavese.
Sva ova stvaralaštva su osnova da po padu Carigrada njenu inligibilnost upije današnji Zapad Evrope i započne novi period čovečanstva prepoznatljiv kao Humanizam i Renesansa.
Uključi se kroz komentar