Na šest kilometara od Zaječara, u mestu Gamzigrad, nalazi se grandiozno ostvarenje Rimske arhitekture, antička utvrđena palata Felix Romuliana.
Gamzigrad predstavlja rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija (Gaius Valerius Maximianus Galerius; 293-311. g.), zeta Dioklecijanovog. Po majci Romuli nazvao ga je Romulijana (Romuliana).
Palata izgleda nikada nije dovršena, a carevi 4. veka su velelepni posed prepustili hrišćanskoj crkvi.
Tokom 5. veka palata je razarana od strane varvara, a u 6. vek Romulijanu je Justinijan I obnovio u vidu pogranične tvrđave. Nakon najezde Slovena krajem 6. veka, nekadašnja carska rezidencija je napuštena.
Moćan grad, na 6,5 ha, sa oko 20 utvrđenih kula. Unutar se nalazila raskošna palata, dva paganska hrama, tri hrišćanske crkve i druge građevine; podni mozaici se smatraju ravnima najboljim ostvarenjima kasnoantičkog doba u Evropi.
Arheološka istraživanja, započeta 1953. godine, pokazala su da u okviru gamzigradskih bedema postoji nekoliko palata i hramova, koji najrečitije govore o značaju i nameni Gamzigrada.
Od 1970. godine Gamzigrad se sve češće pominje kao palata neke istaknute ličnosti rimskog carstva iz 3. veka, ili čak kao palata jednog cara iz tog perioda i upoređuje sa carskim palatama u Splitu, Solunu, Maloj Aziji i na Siciliji.
Međutim, nadostatak pisanih spomenika onemogućilo je da se bliže odredi vreme nastanka naselja, kao i da se sazna ime imperatora i antički naziv naselja.
Sve dileme bile su razrešene otkrićem natpisa, 23. juna 1984. godine. Na fragmentu arhivolte isklesan je natpis Felix Romuliana (Srećna Romuliana), naziv rezidencije rimskog cara Gaja Galerija Valerija Maksimijana (293. - 311.n.e.).
Možda niste znali, da Galerije (Gai Valerije Maximilian) u prevodu znači govedar. Nedaleko od palate, na jendom uzvišenju, nalazi se tunel, gde je kako se predpostavlja, obredno kremiran sam car Galerije.
Na osnovu arheoloških nalazišta Gamzigrad se sagledava u šest perioda:
- kao praistorijsko naselje iz II i I milenijuma p. n. e.;
- kao rimsko poljsko naselje (villa rustica) iz II veka n. e.;
- kao rimski dvorac s kraja III i početka IV veka;
- kao crkveno dobro iz IV i V veka;
- kao ranovizantijsko naselje V - VII veka;
- kao srednjevekovni grad (XI vek) i
- kao privremeno sklonište u vreme turskih osvajanja u XIV i XV veku.
Izvor Wikipedia - slobodna enciklopedija.
The World Heritage Committee decided to place Gamzigrad-Romuliana, Palace of Galerius on the World Heritage List.